Verzet van slachtoffers of omstanders leidt vaak tot gebruik van geweld door overvallers en heeft zelden als effect dat de overval wordt afgebroken. Dit blijkt uit onderzoek van Marie Rosenkrantz Lindegaard en Wim Bernasco van het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR). Al eerder bleek uit onderzoek dat slachtoffers, om escalatie van geweld en lichamelijk letsel tijdens overvallen te voorkomen, beter rustig kunnen blijven en geen weerstand bieden. Op basis van analyse van camerabeelden is in nieuw onderzoek gedetailleerd en objectief beschreven hoe de interactie met de overvaller verloopt. Winkelovervallen zijn gelukkig zelden gewelddadig, maar toch geven de onderzoekers een aantal adviezen om escalatie te voorkomen. Door op afstand van de dader te blijven, het hoofd te buigen en schouders en handen naar beneden te laten hangen, of door de handen actief in de lucht te steken als een teken van overgave, lopen slachtoffers en omstanders minder gevaar op geweld en letsel. Het lijkt erop dat overvallers bewegingen in hun richting of een lichaamshouding die onverzettelijkheid uitstraalt reeds beschouwen als voorteken van verzet. De adviezen kunnen gebruikt worden in trainingen van potentiële slachtoffers.
Camerabeelden van overvallen
In het onderzoek is gebruikgemaakt van beeldmateriaal van overvallen in de detailhandel en horeca. Dat beeldmateriaal was afkomstig van beveiligingscamera’s in de bedrijven zelf en is door de politie beschikbaar gesteld voor wetenschappelijk onderzoek. Hoewel criminologen dagelijks onderzoek doen naar criminaliteit, krijgen ze zelden de mogelijkheid om criminele handelingen daadwerkelijk te observeren. Het meeste onderzoek naar criminaliteit is gebaseerd op wat daders, slachtoffers en omstanders er achteraf over vertellen, maar hun weergave van de feiten kan gekleurd zijn door beperkte en selectieve waarneming en herinnering en door sociale wenselijkheid. Het gebruik van beeldmateriaal van beveiligingscamera’s biedt unieke en waardevolle informatie over de handelingen van daders, slachtoffers en omstanders tijdens overvallen. Informatie die objectiever is dan wat de betrokkenen zelf kunnen reconstrueren.
Eerder onderzoek naar overvallen heeft al laten zien dat weerstand vaak de aanzet tot geweld vormt. Dit blijkt onder andere uit onderzoek van het NSCR waarin daders van overvallen zijn geïnterviewd. Door een gedetailleerde analyse van handelingen en lichaamshoudingen van daders, slachtoffers en omstanders uit te voeren kan nu echter veel nauwkeuriger dan voorheen worden vastgesteld hoe ‘weerstand’ en ‘verzet’ in lichaamshoudingen en gebaren tot uitdrukking komen.
Winkelovervallen zelden gewelddadig
In totaal zijn 58 overvallen geanalyseerd aan de hand van camerabeelden. Het doel was om vast te stellen of slachtoffers en omstanders kunnen voorkomen dat daders de overval succesvol uitvoeren en hoe zij kunnen voorkomen dat zij zelf worden blootgesteld aan lichamelijk geweld. De meeste overvallen vonden plaats in winkels, vooral in supermarkten. Opvallend was dat bij weinig overvallen sprake was van lichamelijk geweld. In de meeste gevallen was het duidelijk wat de daders wilden en wat zij van de slachtoffers en omstanders verwachtten. Slachtoffers en omstanders boden in de regel geen of beperkte weerstand. Dit stelde overvallers meestal in staat de overval uit te voeren door met geweld te dreigen zonder het daadwerkelijk toe te passen.
Vermijd dominante houding
In het onderzoek worden praktische aanbevelingen gedaan voor trainingen van potentiële slachtoffers en omstanders van overvallen. Naast de algemene adviezen “blijf rustig”, “verzet je niet” en “werk mee” kunnen op basis van dit onderzoek ook meer concrete aanbevelingen worden gedaan, zoals “gooi niet met objecten”, “raak de daders niet aan”, “beweeg niet in de richting van de dader op eigen initiatief”, “maak je lichaam klein”, “kijk de dader niet aan”. Het aannemen van een dominante houding en het plegen van actief verzet leiden er niet toe dat daders een overval afbreken. Zij maken vooral de kans op geweld groter.
De bevindingen ondersteunen het advies van de politie aan slachtoffers om bij overvallen het RAAK principe te volgen, dat wil zeggen rustig blijven, (de overval) aanvaarden, (de buit) aangeven en (naar de daders) kijken. Direct oogcontact kan echter beter vermeden worden.